Galery

1

Η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης της Ελλάδας και οι ζοφερές μεσοπρόθεσμες προοπτικές ανάγκασαν πολλές επιχειρήσεις στη χώρα να ζητήσουν πιο ευνοϊκό επιχειρηματικό κλίμα στις γειτονικές χώρες. Ο διευθύνων σύμβουλος της Βουλγαρικής Υπηρεσίας Επενδύσεων Μπορισλάβ Στέφανοφ μίλησε ειδικά στο GRReporter παρουσιάζοντας τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Βουλγαρίας και τους τομείς-κλειδί που παρέχουν δυνατότητες ανάπτυξης και κερδών.

Ποια είναι τα πλεονεκτήματα της Βουλγαρίας έναντι των γειτονικών της χωρών; Γιατί οι επενδυτές προτιμούν τη Βουλγαρία από τη Ρουμανία, τη Σερβία ή την Τουρκία;

Η επιλογή της χώρας εξαρτάται κυρίως από τον κλάδο στον οποίο θα πραγματοποιούνται οι επενδύσεις. Οι παράγοντες οι οποίοι καθορίζουν το επενδυτικό ενδιαφέρον σχετίζονται με τις δαπάνες εργασίας, ηλεκτρικού ρεύματος ή γης. Για παράδειγμα, στη χημική βιομηχανία οι επενδύσεις τοποθετούνται κυρίως σε εξοπλισμό, μηχανήματα, και εδώ η τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας παίζει σημαντικό ρόλο. Η Βουλγαρία έχει ένα πλεονέκτημα εδώ σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, επειδή η τιμή του ρεύματος στη χώρα είναι αρκετά φθηνότερη από τα μέσα ευρωπαϊκά επίπεδα. Για βιομηχανίες που σχετίζονται με την παραγωγή γυαλού, τσιμέντου κτλ., αυτός είναι ένας πολύ σημαντικός παράγοντας. Για βιομηχανίες που σχετίζονται με την ελαφριά βιομηχανία, όπως ενδύματα και κλωστοϋφαντουργία, βασικό ρόλο παίζει το κόστος εργασίας. Στον κλάδο των τεχνολογιών πληροφορικής κυριότερο ρόλο παίζει η επαγγελματική κατάρτιση και το επίπεδο γνώσεων του προσωπικού. Η Βουλγαρία έχει δημιουργήσει παραδόσεις στον κλάδο της πληροφορικής και συγκεκριμένα στην ανάπτυξη λογισμικού. Στον κλάδο του outsourcing (ανάθεσης υπηρεσιών σε τρίτους) υπάρχουν πολλές εταιρείες που χρειάζονται προσωπικό με συγκεκριμένες γνώσεις και κατοχή πολλών ξένων γλωσσών, ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για τις πιο συνηθισμένες γλώσσες όπως την αγγλική και την γερμανική, ή για τις πιο εξωτικές γλώσσες, όπως τις σκανδιναβικές, την ολλανδική και άλλες γλώσσες.

Ένας από τους παράγοντες που είναι σημαντικός για τη Βουλγαρία, αλλά δεν εξετάζεται πάντα σε πρώτη θέση, κι όμως παίζει σημαντικό ρόλο, είναι η μακροοικονομική σταθερότητα της χώρας. Βέβαια, μια επιχείρηση ποτέ δεν πηγαίνει σε μια χώρα, μόνο επειδή η τελευταία έχει καλή πιστοληπτική ικανότητα, ή έχει χαμηλό δημόσιο χρέος. Στην επιλογή για το πού θα τοποθετηθεί μια επένδυση λαμβάνονται υπόψη παράγοντες όπως η φορολογία, το κόστος εργασίας και των πρώτων υλών. Ωστόσο, αν σε μια χώρα για μεγάλο χρονικό διάστημα υπάρχει πολιτική ή οικονομική αστάθεια, υψηλά ελλείμματα ή ύφεση, αυτό αργά ή γρήγορα επηρεάζει την επιχειρηματική δραστηριότητα.

Από την άποψη αυτή η Βουλγαρία έχει πλεονέκτημα έναντι των γειτονικών της χωρών. Οι μακροοικνομικοί της δείκτες παραμένουν σταθεροί και σε ικανοποιητικά επίπεδα. Οι δαπάνες για την ανάπτυξη επιχειρματικής δραστηριότητας είναι χαμηλές και η ποιότητα της παραγωγής είναι σε ικανοποιητικό επίπεδο. Όπως καταλαβαίνετε, εάν μονάχα το κόστος είχε σημασία, θα υπήρχε παραγωγή μόνο στην Ινδία και την Κίνα. Με άλλα λόγια, η Βουλγαρία προσφέρει έναν πολύ καλό συνδυασμό κόστους και ποιότητας της παραγωγής. Και όταν λέμε κόστος εδώ περιλαμβάνουμε και τους φόρους και τα τέλη, που είναι καλύτερα από εκείνα στη Ρουμανία για παράδειγμα. Μπορεί να είναι περίπου στα ίδια επίπεδα με τη Σερβία, η Βουλγαρία όμως είναι μέλος της ΕΕ. Η τιμή της γης στη Βουλγαρία έχει επίσης πολύ ανταγωνιστικά επίπεδα, ανεξάρτητα από το αν μιλάμε για βιομηχανικόυς, οικοδομικούς ή γεωργικούς σκοπούς.

Επίσης, είναι σημαντικό να σημειώσουμε την στρατηγική θέση της Βουλγαρίας. Η χώρα προσφέρει εύκολη πρόσβαση τόσο στην ΕΕ, όσο και στη Ρωσία και τα κράτη της Μέσης Ανατολής μέσα από την Τουρκία. Από τη Βουλγαρία περνούν πέντε από τους βασικούς μεταφορικούς διαδρόμους της ΕΕ, που αποτελεί ένδειξη για την σημασία της χώρας ως κέντρο διαχείρισης και διακίνησης. Για τις χώρες εκτός Ευρώπης προσπαθούμε να δείξουμε τα πλεονεκτήματα της Βουλγαρίας ως σημείου εισόδου στην ΕΕ.

Ποιοι είναι οι στρατηγικοί κλάδοι οι οποίοι πιστεύετε ότι έχουν δυνατότητες ανάπτυξης στη Βουλγαρία;

Πριν από δύο χρόνια αναθέσαμε σε μια μεγάλη εταιρεία να πραγματοποιήσει μια λεπτομερή ανάλυση για τις δυνατότητες της βουλγαρικής οικονομίας. Τα αποτελέσματα έδειξαν τους 8 κλάδους με τις μεγαλύτερες προοπτικές και δυνατότητες ανάπτυξης. Είναι η μηχανουργία, και συγκεκριμένα η μεταφορική μηχανουργία, η χημική βιομηχανία (οργανική και ανόργανη), η ηλεκτρονική και η ηλεκτροτεχνία, η βιομηχανία τροφίμων, οι μεταφορές και οι υπηρεσίες διαχείρισης και διακίνησης, οι τεχνολογίες της πληροφορικής (ανάπτυξη λογισμικού), η outsourcing και ο ιατρικός τουρισμός. Οι τομείς αυτοί επιλέχθηκαν λόγω ορισμένων γεωγραφικών, φυσικών πόρων, που είναι μοναδικοί για τη Βουλγαρία, καθώς και λόγω του καλού συνδυασμού δαπανών και εργατικού δυναμικού.

Η ηλεκτρονική και η βιομηχανία άρχισαν να αναπτύσσονται σημαντικά το τελευταίο έτος. Την περίοδο πριν από την κρίση για το διάστημα 2001-2009 οι επενδύσεις ήταν κυρίως στον χρηματοπιστωτικό κλάδο, στον κλάδο των ακινήτων και του εμπορίου. Αυτοί οι τρεις τομείς περιλάμβαναν περίπου το 60%-90% των ξένων επενδύσεων ανάλογα με το έτος, στο οποίο καταγράφονται. Μετά από το 2009 το ενδιαφέρον για τους τομείς αυτούς σχεδόν εξαφανίστηκε. Αντίθετα στους παραγωγικούς κλάδους, όπως τη μηχανουργία και την ηλεκτροτεχνία καταγράφηκε αρκετά μεγάλο ενδιαφέρον. Μετά το ξέσπασμα της κρίσης πολλές ευρωπαϊκές εταιρείες άρχισαν να ξανασκέφτονται ζητήματα όπως το πού επεξεργάζονται, πού μεταφέρουν την παραγωγή τους, πού τους συμφέρει περισσότερο να τοποθετήσουν τα εργοστάσιά τους  και πώς ακριβώς λειτουργούν αυτά, και ως αποτέλεσμα επαναπροσανατολίστηκαν προς την Ανατολική και την Νοτιοανατολική Ευρώπη. Με άλλα λόγια, η πελατειακή τους βάση παραμένει στη Δυτική Ευρώπη, αλλά η παραγωγή τους μεταφέρεται προς την ανατολή, διότι η μεταφορά γίνεται πολύ πιο γρήγορα απ’ ότι αν η παραγωγή βρισκόταν στην Κίνα, ενώ η ποιότητα είναι σχετικά καλύτερη. Πιθανότατα αυτός είναι ο λόγος που πολλές από τις εταιρείες στον κλάδο της μηχανουργίας, της ηλεκτρονικής και της ηλεκτροτεχνίας έχουν επανατοποθετηθεί στη Βουλγαρία. Η ποιότητα είναι υψηλότερη, το κόστος δεν είναι πολύ διαφορετικό, ενώ ο χρόνος μεταφοράς είναι πολύ μικρότερος.

Ένας άλλος σημαντικός κλάδος που αναπτύσσεται γρήγορα στη Βουλγαρία είναι ο κλάδος του outsourcing, δηλαδή της ανάθεσης υπηρεσιών σε τρίτους. Στον συγκεκριμένο κλάδο αυτή τη στιγμή εργάζονται πάνω από 15 000 άτομα και η τάση είναι ο αριθμός τους να αυξηθεί. Ένα καλό παράδειγμα για outsourcing είναι η Coca-cola Hellenic, η οποία έχει μεταφέρει ένα μεγάλο μέρος της εσωτερικής της δραστηριότητας στη Βουλγαρία. Αν δεν κάνω λάθος, η Coca-cola Hellenic εξυπηρετεί πάνω από 20 χώρες και ένα βασικό μέρος της δραστηριότητας της εταρείας πραγματοποιείται από τη Σόφια. Στη Βουλγαρία υπάρχουν πολλές εταιρείες που παρέχουν υπηρεσίες στον κλάδο της λογιστικής, του χρηματοοικονομικού τομέα και του ελέγχου για διεθνείς ομίλους. Αυτή τη στιγμή μερικοί μεγάλοι διεθνείς όμιλοι έχουν επικοινωνήσει μαζί μας, προκειμένου να δημιουργήσουν κέντρο άσκησης εσωτερικής δραστηριότητας στη Βουλγαρία, παρόμοια με το μοντέλο της Coca-cola Hellenic.

Σύμφωνα με τον πρόεδρο του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου της Αθήνας Κωνσταντίνο Μίχαλο, το μοντέλο της Βουλγαρίας δεν είναι πολύ επιτυχές. Ο ίδιος δήλωσε ότι το πολύ χαμηλό επίπεδο των μισθών στη χώρα περιορίζει την αγοραστική ικανότητα της εσωτερικής αγοράς και σταματάει μεγάλους επενδυτές να εγκατασταθούν στη βουλγαρική αγορά. (Ο Μίχαλος ισχυρίζεται πως όταν ένας επενδυτής εγκαθίσταται σε μία αγορά, θέλει περίπου το 70% της παραγωγής να διανέμεται στην εσωτερική αγορά, και μόνο το 30% προορίζεται για το εξωτερικό). Συμφωνείτε με τον ισχυρισμό αυτό;

Δεν μπορώ να συμφωνήσω εντελώς με τον ισχυρισμό αυτό. Η κατανομή αυτή για 70% εσωτερικής κατανάλωσης και 30% εξαγωγών είναι κάπως πρόχειρη. Εταιρείες όπως η Hewlett-Packard για παράδεγμα έχουν 5 χιλιάδες προσωπικό στη Βουλγαρία, όλοι οι πελάτες τους όμως είναι στις εξωτερικές αγορές. Ή η Volkswagen, δεν νομίζω ότι πηγαίνει στην Σλοβακία, επειδή η χώρα έχει μεγάλη αγορά. 

Από την άλλη όμως δεν μπορώ να μην συμφωνήσω με το γεγονός ότι η Βουλγαρία είναι μια από τις φτωχότερες χώρες της ΕΕ. Αυτό μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα στην προσέλκυση επενδυτών, οι οποίοι ενδιαφέρονται για την εσωτερική αγορά. Τέτοιες εταιρείες θα προτιμούσαν ένα πλούσιο ή μεγάλο κράτος και όχι τη Βουλγαρία για να επενδύσουν. Για παράδειγμα, ένα κράτος όπως τη Ρωσία, στην οποία μπορεί το ανά κεφαλήν ΑΕΠ να μην είναι μεγάλο, αλλά η αγορά είναι τεράστια και αποτελεί ενδιαφέρον. Ή μια χώρα όπως την Ελβετία, η οποία είναι μικρή, αλλά ο πληθυσμός της είναι πλούσιος, επίσης μπορεί να προτιμηθεί. Αυτού του είδους οι επενδυτές δραστηριοποιούνται κυρίως στον κλάδο των υπηρεσιών, όπως τράπεζες, εμπορικές αλυσίδες κτλ. Η Βουλγαρία παραμένει ακόμη ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον για την προσέλκυση παραγωγικών επενδύσεων. Δεν νομίζω ότι η βουλγαρική αγορά αποτελεί μεγάλο πρόβλημα. Το αποδεικνύει το γεγονός ότι οι μεγαλύτερες εταιρείες που δραστηριοποιούνται στη χώρα, δεν ενδιαφέρονται για τη βουλγαρική αγορά. Η Βουλγαρία είναι μέλος της ΕΕ, και αν κάποιο προϊόν δεν πουληθεί στην τοπική αγορά, μπορεί εύκολα να προωθηθεί στη Γερμανία για παράδειγμα.

Συμφωνείτε με τον ισχυρισμό της προέδρου της Επιτροπής προϋπολογισμού του Κοινοβουλίου Μέντα Στογιάνοβα ότι ο φόρος επί των κερδών από επιτόκια των τραπεζικών καταθέσεων θα δώσει κίνητρο στις επενδύσεις;

Θεωρητικά η μείωση των καταθέσεων θα οδηγήσει στην αύξηση είτε των επενδύσεων, είτε της κατανάλωσης. Στην πραγματικότητα όμως είναι λίγο δύσκολο να σχολιάσω, επειδή εδώ συγκρίνουν τα επιτόκια στις τραπεζικές καταθέσεις των πολιτών με τις επενδύσεις που τις κάνουν εταιρείες. Το ότι ορισμένοι άνθρωποι κρατούν χρήματα στην τράπεζα για να παίρνουν το επιτόκιο, δεν σημαίνει ότι θα τοποθετήσουν τα χρήματά τους σε επενδύσεις, αν φορολογηθούν τα επιτόκια. Η αλήθεια είναι ότι οι αποταμιεύσεις βρίσκονται σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα τα τελευταία χρόνια και είναι κανονικό σε περίοδο κρίσης οι τραπεζικές καταθέσεις να αυξάνονται. Όταν οι άνθρωποι δεν είναι σίγουροι για το τι μπορεί να συμβεί σε λίγους μήνες, προτιμούν να κρατούν τα λεφτά τους στην τράπεζα και όχι να τα ξοδεύουν. Καλύτερα, βέβαια, είναι τα λεφτά να μπουν στην παραγωγή ή στην κατανάλωση, επειδή αυτό είναι που ωθεί μια οικονομία, αλλά προς το παρόν θα προτιμούσα να μην σχολιάσω το θέμα.

Πώς επηρέασε η ευρωπαϊκή κρίση χρέους τις επενδύσεις στη Βουλγαρία; Μειώθηκαν οι ελληνικές επενδύσεις στη χώρα;

Οι επενδύσεις στη Βουλγαρία μειώθηκαν σημαντικά από το 2009, αλλά αυτό είναι αποτέλεσμα της αλλαγής της φύσης τους, όπως αναφέραμε πιο πάνω. Τα χρήματα που παλιά τοποθετούνταν στον χρηματοπιστωτικό τομέα, σε ακίνητα και εμπόριο, η στατιστική τα κατέγραφε ως επεδύσεις, παρ’ όλο που όταν ένας απλός πολίτης ακούσει τη λέξη «επενδύσεις» σκέφτεται εργοστάσια και εξοπλισμό. Τα χρήματα αυτά που τοποθετούνταν στην οικοδομή εμπορικών κέντρων, στην χρηματοδότηση τραπεζών από τις κεντρικές τράπεζες και την ανάπτυξη εμπορικών καταστημάτων, τώρα δεν υπάρχουν πια. Οι επενδύσεις στον κλάδο της παραγωγής όμως διατηρήθηκαν και δεν επηρεάστηκαν σημαντικά από την κρίση χρέους. Επηρεάστηκαν μάλλον τα μεγαλύτερα project αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ.

Στην Ελλάδα πρόκειται να πραγματοποιηθεί μια μαζική αναδιάρθρωση του χρηματοπιστωτικού τομέα. Έχει ήδη ξεκινήσει η συγχώνευση τραπεζών, οι οποίες έχουν μια στρατηγική θέση στην βουλγαρική αγορά. Πώς θα επηρεάσει η διαδικασία αυτή την αγορά της χώρας;

Εφόσον η βουλγαρική αγορά εξαρτάται από τις ελληνικές τράπεζες, θα μπορούσα να πω ότι αν τα προηγούμενα χρόνια τα υποκαταστήματα στη Βουλγαρία έπαιρναν χρήματα από τις μητρικές τράπεζες, τώρα η κατάσταση οδηγεί στην μείωση των συνολικών επενδύσεων στον χρηματοπιστωτικό τομέα γενικά. Αν πριν από την κρίση οι επενδύσεις στον τραπεζικό κλάδο ήταν της τάξης του 1-1,5 δισ. ευρώ ετησίως, που σε μεγάλο βαθμό οφειλόταν στις ελληνικές τράπεζες, τον τελευταίο καιρό τα ποσά αυτά έχουν πέσει στα 200-300 εκατ. ευρώ ετησίως. Αυτό σημαίνει ότι οι επενδύσεις στον συγκεκριμένο κλάδο μειώνονται γενικά.

Ποια είναι τα βασικά βήματα που πρέπει να γίνουν, για να προσελκυστεί ένας επενδυτής να τοποθετήσει τα χρήματά του σε μια συγκεκριμένη αγορά, σύμφωνα με την βουλγαρκή εμπειρία;

Ένα από τα πρώτα πράγματα που πρέπει να γίνουν, και πολύ συχνά υποτιμάται, είναι το καλό μάρκετινγκ και η διαφήμιση του κράτους. Η Βουλγαρία πάντα υπέφερε από το γεγονός ότι είναι μια μικρή και σχετικά άγνωστη χώρα. Και μάλιστα όχι τόσο ότι έχει δημιουργήσει άσχημη εικόνα, αλλά ότι δεν έχει δημιουργήσει καμία εικόνα προς τα έξω. Οι μεγαλύτερες επιχειρήσεις έχουν ολόκληρα τμήματα με συμβούλους που εξετάζουν τις συνθήκες για την ανάπτυξη δραστηριότητας στις διάφορες χώρες, στις περισσότερες περιπτώσεις όμως οι μεσαίες επιχειρήσεις δεν μπορούν να γνωρίζουν τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της Βουλγαρίας, επειδή δεν διαθέτουν αρκετές πληροφορίες. Στη χώρα λειτουργεί περισσότερο «το φαινόμενο της χιονοστιβάδας». Μια εταιρεία που έχει εγκατασταθεί στη Βουλγαρία προσελκύει άλλες μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις οι οποίες έχουν εμπιστευθεί την εκτίμησή της. Στη Βουλγαρία μάλιστα χριεάστηκε να περάσει αρκετός χρόνος. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στη χώρα δεν υπήρχαν σχεδόν καθόλου ξένες εταιρείες. Ύστερα οι επιχειρήσεις που εγκαταστάθηκαν στην αγορά προσέλκυσαν μερικούς εταίρους τους και οι επενδύσεις άρχισαν να αυξάνονται. Χρειαζόμαστε όμως όχι μόνο τα καλά λόγια των εταιρειών που δραστηριοποιούνται ήδη στη Βουλγαρία, αλλά και μια πιο στοχευμένη και αποτελεσματική πολιτική του κράτους που θα αναζητούσε ενεργούς επενδυτές.

Από την άλλη πλευρά πολύ συχνά υποτιμούνται τα κίνητρα που θα μπορούσαν να δοθούν, προκειμένου να προσελκύσουν επενδυτές. Κάθε κράτος έχει ένα σύνολο κανόνων και κινήτρων που προσφέρονται σε ενδεχόμενους επενδυτές. Πολλές μεγάλες επιχειρήσεις επιλέγουν πρώτα 10-15 χώρες, στις οποίες θα μπορούσαν να επενδύσουν. Στη συνέχεια μειώνουν τον αριθμό τους σε 2-3. Στη φάση αυτή πρέπει να δοθούν ορισμένα κίνητρα προκειμένου το κράτος να ξεχωρίσει ανάμεσα στα υπόλοιπα ανταγωνιστικά κράτη. Ανεξάρτητα από το αν τα κίνητρα αυτά σχετίζονται με τους φόρους, το κόστος εργασίας ή την τιμή της γης. Για το λόγο αυτό η χώρα πρέπει να ετοιμάσει ένα τέτοιο πακέτο, το οποίο από τη μία να είναι καλό για τον επενδυτή, από την άλλη όμως να μην είναι εις βάρος του κράτους.  Με άλλα λόγια, δεν έχει νόημα μια χώρα να δώσει δέκα εκατομμύρια, για να προσελκύσει πέντε, το αντίθετο όμως θα είχε σημασία.

Και στο τέλος, σημασία έχει και ολόκληρο το επιχειρηματικό κλίμα, το οποίο περιλαμβάνει την μακροοικονομική και την πολιτική σταθερότητα, την δημοσιονομική πολιτική, το δικαστικό σύστημα, την αποτελεσματική δημόσια διοίκηση, την έλλειψη διαφθοράς, και τη διαφάνεια. Στη Βουλγαρία υπάρχουν πολλά πράγματα ακόμη που θα μπορούσαν να γίνουν όσον αφορά το δικαστικό σύστημα, παρατηρείται όμως βελτίωση στη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης και τους τοπικούς της φορείς.